Antykoncepcja awaryjna – jak działa i kiedy warto ją zastosować?

Antykoncepcja awaryjna nie ma działania wczesnoporonnego. Jej zastosowanie skutkuje opóźnieniem owulacji. Uniemożliwia zatem zapłodnienie komórki jajowej przez plemniki. Substancje czynne zawarte w tabletkach mogą ponadto modyfikować śluz szyjkowy, który staje się mniej przepuszczalny dla plemników. Zwiększa to skuteczność działania antykoncepcyjnego, uniemożliwiając męskim komórkom rozrodczym dotarcie do komórki żeńskiej. W sytuacji, gdy u kobiety doszło już do zapłodnienia, tabletka „dzień po” nie zadziała. Ciąża będzie nadal się rozwijała.

Jak sama nazwa wskazuje, antykoncepcja awaryjna powinna być stosowana w sytuacjach awaryjnych, kiedy zawodzą inne metody antykoncepcji lub po prostu ich brak z różnorodnych przyczyn. To metoda bezpieczna, którą można powtarzać. Warto jednak wcześniej zastanowić się nad wyborem odpowiednio dobranej metody antykoncepcji przed stosunkiem. Nie istnieją bowiem środki, które są pozbawione działań niepożądanych i skutków ubocznych. Również tabletka „dzień po” może powodować u kobiety nudności, wymioty, bóle głowy, bolesność piersi i ogólne znużenie. To objawy przemijające, związane z działaniem substancji czynnych zawartych w leku.

Antykoncepcja awaryjna – czy jest bezpieczna i legalna?

Antykoncepcja awaryjna jest w polskich warunkach legalna i bezpieczna. Możliwość sprzedaży w aptekach pigułki zawierającej octan uliprystalu dopuściła w 2015 r. Komisja Europejska. Jej nazwa handlowa to EllaOne. Swoją decyzję KE oparła na rekomendacji Europejskiej Agencji Leków. Wersja programu pilotażowego sprzedaży antykoncepcji awaryjnej rozpoczęła się 1 maja 2024 roku. Program opracowany przez resort zdrowia i realizowany przez NFZ zakłada, że tabletkę „dzień po” może zakupić w aptece bez recepty każda pacjentka powyżej 15. roku życia. Usługę tę zalicza się do usług farmaceutycznych, w ramach której to farmaceuta przeprowadza z pacjentką wywiad i wystawia stosowne zlecenie na lek. Jeżeli pacjentka jest w wieku poniżej 15 lat, konieczna staje się konsultacja lekarska przed zastosowaniem tabletki awaryjnej.

Jak działa antykoncepcja awaryjna?

Na polskim rynku farmaceutycznym są dostępne preparaty z dwiema substancjami czynnymi. Pierwszą z nich jest lewonorgestrel, który działa do 72 godzin od stosunku, głównie poprzez opóźnienie owulacji. Druga to środki zawierające octan uliprystalu, które działają nawet do 120 godzin. Warto pamiętać, że stosowania antykoncepcji awaryjnej nie zaleca się jako regularną metodę antykoncepcji. Jej skuteczność jest tym wyższa, im szybciej zostanie przyjęta po stosunku.

Tabletka po stosunku może opóźnić lub zahamować owulację, czyli uwolnienie jajeczka z jajnika. W takim przypadku komórka jajowa nie jest dostępna do zapłodnienia przez plemniki. Antykoncepcja awaryjna wpływa również na charakter śluzu szyjkowego, czyniąc go mniej przepuszczalnym dla plemników. Prawdopodobieństwo zapłodnienia obniża się przede wszystkim wówczas, gdy śluz jest gęsty i nieprzejrzysty. Żadna z substancji zawartych w antykoncepcji postkoitalnej nie przerywa ciąży, gdy ta już wystąpiła. Nie są one skuteczne, jeżeli doszło do zapłodnienia i jajeczko zagnieździło się w macicy.

Wskazania do zażycia pigułek antykoncepcji awaryjnej

Tabletka „dzień po” (antykoncepcja awaryjna) jest stosowana w sytuacjach, gdy inne metody antykoncepcyjne zawiodły lub w ogóle nie zostały zastosowane. Oto główne wskazania do jej stosowania:

• brak zabezpieczenia – jeżeli doszło do stosunku płciowego bez użycia jakiejkolwiek metody antykoncepcyjnej;

• pęknięcie lub zsunięcie prezerwatywy;

• błąd w stosowaniu tabletek antykoncepcyjnych – np. pominięcie jednej lub więcej tabletek, szczególnie w trakcie cyklu;

• nieprawidłowe stosowanie innych metod – np. nieprzestrzeganie zasad przy stosowaniu plastrów antykoncepcyjnych lub pierścienia antykoncepcyjnego;

• gwałt – tabletkę można zastosować w przypadku, gdy doszło do przemocy seksualnej, a osoba nie miała możliwości zastosowania innej formy antykoncepcji;

• zbyt późne podanie środka antykoncepcyjnego (np. pominięcie w odpowiednim czasie wstrzyknięcia zastrzyku antykoncepcyjnego lub błąd w zaaplikowaniu wkładki wewnątrzmacicznej);

• zatrzymanie działania innych metod antykoncepcyjnych – np. w wyniku interakcji z lekami, które mogą zmniejszyć skuteczność metody antykoncepcyjnej. Zwykle są to niektóre leki przeciwbakteryjne lub przeciwpadaczkowe.

Przeciwwskazania do zastosowania tabletki „dzień po”

Jak każda substancja, również antykoncepcja awaryjna ma swoje przeciwwskazania. Wśród sytuacji, w których tabletka „dzień po” nie powinna być stosowana, wymienia się przede wszystkim stwierdzone uczulenie pacjentki na składniki leku lub wystąpienie ciąży (również pozamacicznej). Stosowanie tabletek antykoncepcyjnych awaryjnych, zwłaszcza tych zawierających octan uliprystalu, może być niebezpieczne w przypadku niewydolności wątroby i innych jej schorzeń. U osób z historią zakrzepów krwi, chorobami układu krążenia, udarem mózgu lub zatorowością płucną, szczególnie przy zaawansowanym ryzyku zakrzepicy, stosowanie antykoncepcji awaryjnej może wiązać się z podwyższonym ryzykiem powikłań. Choć tabletka „dzień po” nie jest tak ryzykowna jak regularna antykoncepcja hormonalna, również podczas jej stosowania należy zachować ostrożność. Specjalistycznej konsultacji wymaga zastosowanie awaryjnej antykoncepcji u pacjentek z zaburzeniami gospodarki hormonalnej. Niektóre preparaty mogą wchodzić w niepożądane interakcje z ich aktualnym leczeniem hormonalnym.

Antykoncepcja awaryjna – skutki uboczne i działania niepożądane leku bez recepty

Tabletka antykoncepcji awaryjnej może spowodować opóźnienie menstruacji o kilka dni. Krwawienie miesiączkowe spóźnia się wówczas zwykle do 7 dni. Jest to najczęstszy skutek uboczny i zazwyczaj nie powinien stanowić powodu do niepokoju. Czasami po zastosowaniu tabletki mogą wystąpić bóle menstruacyjne, szczególnie po zakłóceniu cyklu menstruacyjnego. Powszechnym efektem ubocznym są nudności i wymioty (najbardziej nasilone kilka godzin po przyjęciu tabletki). Bóle głowy, brzucha i piersi zwykle są krótkotrwałe i łagodne, podobnie jak wahania nastroju i uczucie drażliwości. Choć rzadko, u niektórych pacjentek mogą wystąpić reakcje alergiczne, takie jak wysypka, świąd, obrzęk czy trudności w oddychaniu. Jeżeli pojawią się jakiekolwiek objawy alergii, należy natychmiast skontaktować się z lekarzem.

Chociaż skutki uboczne tabletki awaryjnej „dzień po” są zazwyczaj łagodne i krótkotrwałe, należy zgłosić się do lekarza, jeżeli pacjentka zauważy:

• silne bóle brzucha;

• trwałe lub bardzo silne bóle głowy;

• nietypowe lub długotrwałe krwawienie z pochwy;

• objawy alergii (wysypka, trudności w oddychaniu);

• nudności i wymioty, które wystąpiły w ciągu 2 godzin od zażycia tabletki (może to oznaczać, że tabletka nie zdążyła się wchłonąć).

Jak wybrać optymalny i bezpieczny rodzaj antykoncepcji?

Przyjęcie tabletki „dzień po” nie jest formą regularnej antykoncepcji. Aby optymalnie dobrać skuteczną metodę antykoncepcji do stanu zdrowia kobiety i jej potrzeb, należy zgłosić się do ginekologa. Istnieje wiele dostępnych rozwiązań, wśród których popularnością cieszą się tabletki antykoncepcyjne, antykoncepcyjna wkładka domaciczna, zastrzyki hormonalne czy pierścienie dopochwowe. Warto pamiętać ponadto o istnieniu antykoncepcji dla mężczyzn. Wśród metod kierowanych do partnerów seksualnych prym wiedzie prezerwatywa oraz wspomniana wazektomia.

W procesie doboru odpowiedniej antykoncepcji lekarz przeprowadza wywiad medyczny oraz diagnostykę stanu zdrowia partnerów seksualnych. Specjalista pomoże dobrać najlepszą metodę antykoncepcji, biorąc pod uwagę wszelkie czynniki ryzyka i możliwe skutki uboczne. Niektóre metody mogą być niewskazane dla osób z określonymi schorzeniami. W wywiadzie lekarskim istotne dla ginekologa są kwestie związane z przebiegiem cyklu miesiączkowego kobiety, poziomem progesteronu i innych hormonów żeńskich, a także dotychczas stosowanych form antykoncepcji. Wybór metody zapobiegającej nieplanowanej ciąży powinien uwzględniać jej skuteczność i bezpieczeństwo stosowania.